Τά τῶν Νηστειῶν νῡν δισέβδομα φαιδρῶς, ἐναρξώμεθα τελοῦντες, ἡμέραν ἐξ ἡμέρας ἀδελφοί, ἅρμα πυρός ἐργασάμενοι ἡμῖν, ὡς Ἠλίας ὁ Θεσβίτης, τάς τέσσαρας μεγάλας ἀρετάς, τόν νοῦν ἀνυψώσωμεν ἀπαθείᾳ, τήν σάρκα ὁπλίσωμεν τῇ ἁγνείᾳ, τρέποντες, καί νικῶντες τόν ἐχθρόν.
Στιχηρά Τριωδίου εκ του Εσπερινού της Δευτέρας της Β’ Εδομάδος Νηστειών
__________
[…] Αν η εικόνα του Χριστού, θεμέλιο της χριστιανικής εικονογραφίας, ανατυπώνει τα χαρακτηριστικά του Θεανθρώπου, η εικόνα της Θεοτόκου, αντίθετα, αναπαριστά το πρώτο ανθρώπινο ον που πραγμάτωσε τον σκοπό της σάρκωσης -την θέωση του ανθρώπου. Η Ορθόδοξη Εκκλησία βεβαιώνει τον δεσμό της Παρθένου με τον πεπτωκυΐα ανθρωπότητα που φέρει πάνω της τις συνέπειες του προπατορικού αμαρτήματος και δεν την απαλλάσσει από την καταγωγή του Αδάμ. Ταυτόχρονα, η εξαιρετική της υπεροχή ως Μητέρας του Θεού, η προσωπική της τελειότητα, ο υπέρτατος βαθμός Αγιότητας που απέκτησε εξηγούν αυτή την όλως εξαιρετική προσκύνηση: η Παρθένος πρώτη απ΄ όλο το ανθρώπινο γένος, με την ολοκληρωτική μεταμόρφωση του Είναι Της έφθασε τον στόχο στον οποίο έχει κληθεί να φθάσει κάθε ανθρώπινο πλάσμα. Ξεπέρασε ήδη το όριο του χρόνου και της αιωνιότητας και βρίσκεται από τώρα στην Βασιλεία, της οποίας την έλευση η Εκκλησία περιμένει με την δευτέρα παρουσία του Χριστού. Εκείνη που «εχώρεσε μέσα Της Θεόν αχώρητον«, «η όντως Θεοτόκος» κατά την επίσημη προσφώνηση της Δ΄Οικουμενικής Συνόδου (Έφεσος 431) προΐσταται με τον Χριστό των πεπρωμένων του κόσμου. Η εικόνα της, επομένως, κατέχει την πρώτη θέση μετά την εικόνα του Χριστού και διαφέρει από τις εικόνες των άλλων Αγίων και των Αγγέλων από την ποικιλία του εικονογραφικού τύπου, αλλά κι από το πλήθος και την ένταση της προσκύνησής της.
Η ορθόδοξη παράδοση αποδίδει τις πρώτες εικόνες της Παναγίας στον Ευαγγελιστή Λουκά, που ζωγράφισε τρεις εικόνες μετά την Πεντηκοστή. Η πρώτη ανήκει στον τύπο της «Ελεούσας» που καλούν στα γαλλικά, λανθασμένα, «Παρθένο της Τρυφερότητας». Αναπαριστά το αμοιβαίο χάδι της Μητέρας και του Παιδιού, υπογραμμίζοντας το φυσικό ανθρώπινο συναίσθημα, την μητρική αγάπη και τρυφερότητα. Είναι η εικόνα μιας μητέρας που υποφέρει βαθιά από το επερχόμενο πάθος του Υιού Της, μέσα στην σιωπηλή συνείδηση των αναπόφευκτων πόνων Της. Ένας άλλος τύπος εικόνας είναι ο τύπος της Οδηγήτριας. «Αυτής που οδηγεί στην οδό». Η Παναγία και το Παιδίο αναπαριστάνονται κατά μέτωπο, γυρισμένοι προς τον θεατή. Αυτή η ιερατική και μεγαλειώδης εικόνα υπογραμμίζει όλως ιδιαιτέρως την Θεότητα του Παιδίου. Η τρίτη εικόνα αναπαριστά την Παρθένο, χωρίς το Παιδίον. Τα δεδομένα αυτής της εικόνας συγχέονται. Είναι πιθανόν η εικόνα αυτή να μοιάζει με τον Παναγία της Δέησης, δηλαδή προσευχομένη μπροστά στον Χριστό. […]
Η παράδοση που αφορά στον Άγιο Λουκά μάς δόθηκε επίσης μέσα από τα λειτουργικά κείμενα, κυρίως των εορτών των εικόνων της Παναγίας, όπως π.χ. της εικόνας της Παναγίας του Βλαδίμηρου, τύπου Ελεούσας. Στον εσπερινό, ένα στιχηρό της Λιτής (ήχος στ’) λέγει: «Όταν για πρώτη φορά, η εικόνα Σου ετυπώθη από τον αγγελιαφόρο των ευαγγελικών μυστηρίων και στην επροσκόμισαν για να την αναγνωρίσεις και να δώσεις σ΄αυτήν την δύναμη να σώζει αυτούς που Σε προσκυνούν ευφράνθης’ Συ η εύσπλαχνη που μάς σώζεις έγινες ως το στόμα και η φωνή της εικόνας΄ όταν συνέλαβες τον Θεόν έψαλλες τον ύμνον: «από του νυν μακαριούσι με πάσαι αι γενεαί» ομοίως, ορώσα την εικόνα, λέγεις με εξουσία: «Η χάρις και η ισχύς μου να είναι εις την εικόνα αυτή». Πιστεύομε ότι αληθώς το λέγεις, Κυρία μας και ότι με την εικόνα αυτή είσαι μαζί μας…». Στον Όρθρο, το πρώτο ψαλτικό στην Παναγία (ήχος δ΄) λέγει: «Ζωγραφίζοντας την εικόνα σου τιμιωτάτη, ο θείος Λουκάς, ο γράψας το Ευαγγέλιο του Χριστού, εμπνευσμένος από φωνή Θεία, αναπαρέστησε τον Δημιουργό του παντός μέσα στην αγκαλιά Σου». Αν το δεύτερο αυτό κείμενο μάς κάνει να διαπιστώνουμε απλώς πως η πρώτη εικόνα της Παναγίας έγινε από τον Άγιο Λουκά, το πρώτο βεβαιώνει με το παραπάνω ότι η ίδια η Παναγία αποδέχθηκε την εικόνα Της και της χάρισε την δύναμη και την χάρη Της. Επομένως, η Εκκλησία χρησιμοποιεί το ίδιο κείμενο για τις εορτές των εικόνων διαφορετικών τύπων της Παναγίας, που ανάγονται όμως όλες στα πρωτότυπα που έκανε ο Άγιος Λουκάς. Υπογραμμίζει έτσι η Εκκλησία, πως αυτή η δύναμη και η χάρη μεταδίδονται σ΄ όλες τις εικόνες που αναπαράγουν (με τα δικά της σύμβολα) τα αυθεντικά χαρακτηριστικά της Θεοτόκου που «χάραξε» ο Άγιος Λουκάς. […]
Λεωνίδα Ουζμπένσκυ
«Η θεολογία της εικόνας στην Ορθόδοξη Εκκλησία»
Άγιος Παντελεήμων Χαλέπας Χανίων 